توسعه حرم حضرت معصومه و افزایش زائران قم در دوره ناصرالدین شاه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه اصفهان

چکیده

دوره سلطنت ناصرالدین شاه، دوره‌ای درخشان در عمران و آبادانی قم است. در زمان وی در حوزه رفاهی، عمرانی و بهداشتی اقدامات اساسی در قم انجام داد. این شاه قاجار در ادامه فعالیت های عمرانی اسلافش در قم، به توسعه و عمران شهر قم دست زد. توسعه فیزیکی حرم حضرت معصومه و ساخت صحن اتابک از دست آوردهای دوره سلطنت ناصرالدین شاه در مورد شهر قم است که در این پژوهش به آن خواهیم پرداخت. با رسمی شدن تشیع در ایران، شاهان قاجار به اماکن مذهبی شیعیان در ایران و عراق، اهمیت بیشتری دادند و برای کسب مشروعیت بیشتر، هزینه های زیادی را برای توسعه این اماکن مذهبی صرف کردند. در این راستا دولتمندان عصر قاجار نیز هم به واسطه کسب مشروعیت مذهبی در نزد عامه و هم به دلیل تمایلات مذهبی خود، در برآوردن هزینه های ساخت این اماکن مذهبی دخیل شدند. یکی از این اماکن مذهبی، شهر قم بود. تا دوره ناصرالدین شاه، حرم حضرت معصومه شامل گنبد حرم و صحن عتیق بود. با توسعه شهر قم و ساخت راه جدید تهران به قم که با افزایش زائران حضرت معصومه همراه بود، فضای فیزیکی حرم قم، برای سیل عظیمی از شیعیان که برای زیارت حرم حضرت معصومه(ع) از داخل و خارج کشور به قم می آمدند کافی نبود. میرزا علی اصغر امین السلطان در راستای رقابت های پنهان دولتمردان قاجاری برای کسب مشروعیت مذهبی، به دستور و حمایت ناصرالدین شاه، به ساخت ابنیه جدیدی در حرم حضرت معصومه دست زد و با صرف هزینه های فراوانی موفق شد صحنی جدید با معماری زیبا در کنار صحن عتیق ایجاد کند که به صحن اتابک مشهور گشت. خییرین نیز در کنار امین السلطان، در تکمیل شدن و تامین هزینه های ساخت حرم حضرت معصومه(ص) کمکهای شایانی کردند. با این اقدامات، زائران حرم حضرت معصومه در رفاه نسبی تری نسبت به دوره های قبل قرار گرفتند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Expansion of Fatemeh Ma'sumeh Shrine and Increase of Qom Pilgrims in Naser al-Din Shah Period

نویسنده [English]

  • Mahdi Vazin Afzal
ــ ابن الرضا، سید حسین؛ قم از نظر اقتصادی و اجتماعی، چاپخانه مهر، قم:  1365.
ــ اعتماد السلطنه، محمد حسن خان؛ روزنامه ی خاطرات، با مقدمه ی ایرج افشار؛ انتشارات امیرکبیر؛ تهران، 1356.
ــ اوبن، اوژن؛ ایران امروز 1907-1906م ( ایران و بین النهرین)، ترجمه علی اصغر سعیدی؛ بی نا، تهران: بی تا.
ــ برقعی، سید علی اکبر؛ راهنمای قم، نشریه دفتر آستانه، قم: 1317.
ــ بهادر نظام؛ سفرنامه؛ مجله ماهانه راهنمای کتاب؛  سال ششم؛ شماره های ششم و هفتم؛ 1342.
ــ جهانگیر میرزا؛ تاریخ نو، بی جا، بی نا، 1327.
ــ روزنامه دولت علیه ایران
ــ سایکس، پرسی؛ ده هزار میل در ایران، ترجمه حسین سعادت نوری؛ انتشارات دنیای کتاب، تهران: 1363.
ــ سدید السلطنه مینایی بندرعباسی، محمد علی خان؛ سفرنامه ( التدقیق فی سیر الطریق )، تصحیح و تحشیه احمد اقتداری، تهران، نشر بهنشر، 1362.
ــ ظهیرالدوله؛ خاطرات و اسناد، به کوشش ایرج افشار؛ انتشارات سهامی کتاب های جیبی، تهران:  1351.
ــ فیض، عباس، گنجینه آثار قم، قم، چاپخانه مهر استوار، 1349.
ــ قاسمی نژاد، حسین؛ دارالمومنین قم، بی نا، 2535 شاهنشاهی.
ــ قاظیها، فاطمه؛ سفرهای ناصرالدین شاه به قم ( 1266-1309 ق)، تهران، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، 1381.
ــ قمی، حسین بن محمد حسن، تحفة الفاطمین فی احوال قم و القمیین، تحقیق علی رفیعی علامرودشتی، میراث شهاب، سال هفتم، شماره سوم و چهارم، 1383.
ــ کرزن، جرج ناتانیل؛ ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1373.
ــ کرمانی، افضل الملک؛ تاریخ و جغرافیای قم (سفرنامه قم)، به کوشش حسین مدرسی طباطبای، قم، 1369 قمری.
ــ لسان الملک سپهر، محمد تقی؛ ناسخ التواریخ ( تاریخ قاجاریه )، جلد اول و دوم، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، انتشارات اساطیر، 1377.
ــ لوتی، پیر؛ به سوی اصفهان، ترجمه بدرالدین کتابی، انتشارات اقبال، تهران:  1372.
ــ مدرسی طباطبایی، حسین؛ تربت پاکان ( آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمومنین قم )، قم، چاپخانه مهر،1335.
ــ مشیری، ابوالقاسم؛ تاریخچه بنای آستانه مبارکه قم، معارف اسلامی، بی تا.
ــ معین السلطان، جعفر قلی خان؛ سفرنامه قم ( 1300 )؛ به کوشش حسین متقی، رسول جعفریان، میراث اسلامی ایران؛ دفتر نهم؛ انتشارات کتابخانه حضرت آیت الله مرعشی نجفی، قم:  1377.
ــ میر خواند، محمد بن برهان الدین؛ روضة الصفا، خیام، تهران: 1339. ــ ناصرالشریعه قمی، محمد حسین؛ مختارالبلاد، کتابفروشی اسلامیه، تهران: 1324.