وضعیت حج‌گزاری ایرانیان پس از حمله مغول

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه تهران

چکیده

حمله مغول به ایران در سال 616 هجری کشورمان را با بحران‌های جدی در همه زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی روبرو کرد و تا سالیان سال آثار حمله و استیلای طولانی مدت قوم مهاجم در این عرصه‌ها خود نمایی می‌کرد. حج با توجه به ابعاد مختلف مذهبی سیاسی و اجتماعی آن از عرصه‌های بروز بحران بود. از سوی دیگر با توجه به ماهیت سیاسی اجتماعی حج می‌توان آن را از ارکان مهم مشروعیت‌بخشی به حاکمان مسلمان برشمرد و رقابت حکومت‌های مختلف در پر رنگ کردن نقش خود در مراسم حج از نمودهای این اهمیت بود. ناهمخوانی کیش مغولان با اسلام و حج، چاره‌اندیشی برای بحران را مشکل‌تر می‌نمود. نوشتار حاضر با مرور برخی از منابع مرتبط با توجه به نظریه بحران اسپرینگز در پی تبیین چگونگی رویارویی مسلمانان و به‌ویژه نخبگان ایرانی با بحران‌های یادشده در موضوع حج‌گزاری می‌باشد. تطبیق مراحل مختلف نظریه یادشده با فعالیت‌های کنشگران و تبیین راهکارها روش تحقیق را شکل می‌دهند. براساس یافته‌های پژوهش، نخبگان ایرانی با نفوذ در دربار مغولان و ایلخانان توانستند اجازه حج‌گزاری را از آنها دریافت کنند. ایجاد ثبات نسبی در زمینه‌های اقتصاد و امنیت، جذب حاکمان مغول به سوی اسلام، استقلال کاروان ایرانی از کاروان عراق و اعزام کاروان ایرانی از شیراز به مکه از دیگر چاره‌هایی بود که اندیشمندان ایرانی در برابر بحران‌های یادشده ارائه کردند.

عنوان مقاله [English]

Situation of Iranian Hajj Pilgrims after Mongol Invasion

نویسنده [English]

  • Abolfazl Rabbani
-     ابن اثیر، محمد، الکامل فی التاریخ، چاپ اول، بیروت، 1385ق.
-     ابن العبری، تاریخ مختصر الدول، به تحقیق: آنتوان صالحانی الیسوعی، چاپ سوم، بیروت، 1993م.
-     ابن بطوطه، محمد بن عبداللّه، رحله ابن بطوطه، تصحیح عبدالهادی تازی، چاپ اول، ریاض، 1417ق.
-     ابن جبیر، محمد بن احمد، رحله ابن جبیر، چاپ اول، بیروت، دار و مکتبه الهلال، بی‌تا.
-     ابن خرداذبه، عبیداللّه، المسالک و الممالک، به کوشش محمد المخزوم، بیروت، ق1408.
-     ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری باخبار ام القری، به تصحیح: فهیم محمد شلتوت، مکه، 1403.
-     ابوالفداء، اسماعیل بن علی، المختصر فی تاریخ البشر، چاپ اول، مصر، بی تا.
-     ارموی، محدث، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار، چاپ اول، تهران،1338ش.
-     اسپرینگز، توماس، فهم نظریه‌های سیاسی، توماس اسپرینگز، فرهنگ رجایی، تهران، آگاه، 1370ش.
-     اشپولر، برتولد، تاریخ مغول در ایران، ترجمه محمود میر آفتاب، چاپ نهم، تهران، 1386ش.
-     آشتیانی، عباس اقبال، تاریخ مغول، چاپ هشتم، تهران، 1384ش.
-     بیانی، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول، تهران، نشر دانشگاهی، 1381ش.
-     پژوهشکده حج و زیارت، دانشنامه حج و حرمین شریفین، تهران، مشعر، چاپ اول، 1392ش.
-     جرفاذقانی، ابوالشرف ناصح، ترجمه تاریخ یمینی، چاپ سوم، تهران، 1374ش.
-     جزینی، عبدالقادر، الدررالفوائد المنظمه، به تحقیق محمد حسن محمد حسن اسماعیل، چاپ اول، بیروت، 1422ق.
-     جعفریان، رسول، راه حج، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
-     جوینی، عطا ملک، تاریخ جهانگشای جوینی، به تصحیح محمد قزوینی، چاپ چهارم، تهران، 1385ش.
 
-     حائری، عبدالهادی، ایران و جهان اسلام، چاپ اول، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1386.
-     حربی، ابراهیم بن اسحاق، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج، به کوشش حمد جاسر، چاپ اول، ریاض، 1401ق.
-     خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین، حبیب السیر، چاپ چهارم، تهران، 1380ش
-     طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، 11جلد، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، 1387ق، بیروت
-     طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1412ق.
-     فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، به تصحیح محمد عبدالقادر احمد عطا، چاپ اول، بیروت، 1419ق.
-     فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، به تصحیح محمد احمد عبدالقادر عطا، چاپ اول، بیروت، 1419م.
-     فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، چاپ اول، بیروت، 1421ق.
-     کاشانی، عبداللّه بن محمد، تاریخ اولجایتو، به تصحیح مهین همبلی، چاپ دوم، تهران، 1384ش.
-     همدانی، رشید الدین فضل اللّه، تاریخ مبارک غازانی، به تصحیح کارل یان، چاپ اول، هرتفرد، 1358ش.
-     همدانی، رشید الدین فضل اللّه، جامع التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، چاپ اول، تهران، 1338ش.
-     همدانی، رشید الدین فضل اللّه، جامع التواریخ، اسماعیلیان، به تصحیح محمد روشن، چاپ اول، تهران، 1378ش.
-     یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، به تصحیح محمد امین صناوی، چاپ اول، بیروت، 1422.