اقطاع نظامی در عصر پادشاهان بزرگ سلجوقی و نقش وزیر نظام‌ الملک در پیدایش و تحول آن (۴۲۹ه/۱۰۳۷م-۴۸۶ه/۱۰۹۲م)

نوع مقاله : ترجمه

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ اسلامی دانشگاه آل بیت المفرق اردن

2 دانشجوی دکتری ادبیات عرب دانشگاه اصفهان

3 کارشناس ارشد تاریخ

چکیده

پژوهشگرانی که به بررسی اقطاع نظامی در عصر سلجوقی و ارزیابی تلاش­های وزیر نظام­الملک طوسی در ایجاد و نقش او در تحول ساختاری آن در قیاس با عصر بویه­ایان قبل از آن پرداخته­اند نظریه­های مختلف و متفاوتی دارند که این اختلاف ناشی از نوع نگاه این پژوهشگران به گفتارهایی است که در این باره در کتاب «سیاست­نامه» نظام­الملک آمده است. در میان این پژوهشگران، تنها گروه اندکی تلاش نموده­اند که گفتارهای نظام­الملک را در کتاب سیاست­نامه به صورت تاریخی و عمیق و بر مبنای تحولات سیاسی، فکری، اقتصادی و نظامی عصر سلجوقی مورد بررسی و مطالعه قرار دهند. نویسنده این مقاله سعی دارد سیر تحول تاریخی مفهوم اقطاع در عصر پادشاهان بزرگ سلجوقی (طغرل بیگ،آلپ­ارسلان، ملکشاه) را مورد بررسی قرار داده و تلاش­های وزیر نظام­الملک طوسی و نقش او در پیدایش اقطاع نظامی را در پرتو دیگر منابع تاریخی واکاوی کند. در این بحث و بررسی رابطه میان میراث ترکی و اقدامات اقطاعی عصر بویه­ای و اقدامات و تلاش­های نظام­الملک مورد توجه قرار گرفته است. همچنین در این مقاله اشاره­های تاریخی موضوع اقطاع نظامی در منابع اولیه مورد ارزیابی قرار گرفته است و در کنار آن گفتارهای مربوط به این نوع اقطاع در کتاب سیاست­نامه که نظام­الملک آن را در اواخر حیات خود تالیف نموده است با دقت خاصی بررسی می­شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Military Share in the Period of Great Seljuk Kings and Role of Nezam Al-Mulk in It's Emergence and Evolution (1037-1092 AD)

نویسندگان [English]

  • Aliyan Abdufattah Al-Jaludi 1
  • Hosein Ghaemi Asl 2
  • Sajad Jamshidian 3
1
2
3
ابراهیم طرخان، النظم الإقطاعیة فی الشرق الأوسط فی العصور الوسطى، دارالکاتب العربی، قاهره، 1968م
 ابراهیم طرخان، الإقطاع الإسلامی:أصوله وتطوره، المجلة التاریخیة المصریة، قاهره،1957م
ابن اثیر، الباهر فی الدولة الأتابکیة، تحقیق عبد القادرطلیمات،چاپ اول ، دار الکتب الحدیثة، قاهرة، مکتبة المثنى، بغداد،1963م
ابن العدیم، زبدة الحلب فی تاریخ حلب، 2جلد، تحقیق سامی الدهان، دمشق،1954م
ابن شمس الدین أحمد بن محمد خلکان، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، 6جلد، تحقیق احسان عباس، بیروت، بی­تا
ابن­العبری، تاریخ الأزمنة، نقل به عربی إسحاق أرمله،چاپ اول، دارالمشرق، بیروت،1991م،
ابوالحسن علی بن حسین مسعودی،مروج الذهب و معادن الجواهر، تحقیق محی­الدین عبدالحمید، 4 جلد، بیروت، دارالمعرفه، بدون چاپ، ،1982م
ابوالحسن علی بن محمد ماوردی،(ت 450ه/1058م) ،الاحکام السلطانیه والولایات الدینیه، درا الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم، 1994م
أبوالحسن علی بن ناصرالحسینی ،زبدة التواریخ: أخبار الدولة السلجوقیة، تصحیح محمد إقبال، چاپ اول، لاهور ، 1933م
ابوالعباس أحمد بن علی قلقشندی، صبح الأعشى فی صناعة الإنشا، وزارت فرهنگ و ارشاد ملی ، قاهره،1963
ابوالفضل محمد بن حسن بیهقی ، تاریخ بیهقی، ترجمه از فارسی یحیى خشاب وصادق نشأت، دار الطباعة ال حدیثة، مصر، چاپ اول،1956
ابوالقاسم علی بن حسن بن عساکر،تبیین کذب المفترى فیما نسب إلى الإمام أبی الحسن الأشعری، دمشق،1347ه
أبوالمظفر یوسف بن قزاوغلی الترکی سبط ابن الجوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الأعیان، (نسخه خطی) کتابخانه احمد الثالث،استانبول،جلد12،مرکز اسناد و نسخه­های خطی دانشگاه اردن
أبوبکر محمد بن ولید طرطوشی، سراج الملوک، المکتبة المحمودیة، مصر، 1935م
ابوریحان محمد بن احمد بیرونی، الآثار الباقیة المنبیء عن القرون الخالیة، تحقیق، ادوارد سخاو،لیبزیگ، 1923م
ابوعلی احمد بن یعقوب مسکویه ،تجارب­الامم و تعاقب­الهمم، نشر آمدروز،2جلد، چاپ تمدن، قاهره، 1914م
أبویعلى حمزة بن أسد ابن القلانسی،  ذیل تاریخ دمشق، نشر آمدروز، چاپخانه پدران مسیحی، بیروت،1908م
اتابکی جمال الدین یوسف بن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی أخبار ملوک مصر والقاهرة، دار الکتب المصریة، چاپ اول،1935م
أحمد بن یوسف بن علی ابن الفارقی، تاریخ الفارقی، تحقیق بدوی عبد اللطیف عوض، وزارت فرهنگ و ارشاد ملی، قاهرة،1959م
احمد صادق سعد. تاریخ مصر الاقتصادی والاجتماعی، دار ابن خلدون، چاپ اول، 1979م ،
آدم متز، الحضارة الإسلامیة فی القرن الرابع الهجری، ترجمه محمد عبدالهادی ابوریدة، 2جلد، دارالکتاب العربی، بیروت،چاپ 4 ،1067م،
آرمینوس فامبری، تاریخ بخارى منذ أقدم العصور حتى الوقت الحاضر، ترجمه احمد محمود الساداتی، قاهره، 1965م
آشتور،آ، التاریخ الاقتصادی والاجتماعی للشرق الأوسط فی العصور الوسطى، ترجمه عبد الهادی عبلة، دار قتیبة، دمشق،چاپ اول ،1985م
آن لمبتون، نظرات فی الإقطاع، مجله الاجتهاد، شماره1، 1988م
بارتولد، تاریخ الترک فی آسیا الوسطى، ترجمه أحمد السعید سلیمان، قاهرة، مکتبة الأنجلو المصریة، 1958م،
بارتولد، ترکستان منذ الفتح الإسلامی وحتى الغزو المغولی، ترجمه صلاح الدین عثمان هاشم، چاپ اول ،کویت، 1981م
الباشا حسن، الألقاب الإسلامیة فی التاریخ والآثار، چاپ اول، مکتبة النهضة المصریة،1957م پاسورث، ادموند، ارتش صفاریان، ترجمة، عبد الجبار ناجی، مجله دانشکده ادبیات، دانشگاه بصره، سال پنجم، شماره 7، 1972م
تاج الدین عبد الوهاب بن علی السبکی، طبقات الشافعیة الکبرى، 10 جلد، قاهرة، 1968
تقی الدین أحمد بن علی المقریزی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار المعروف بالخطط المقریزیة،جلد 2، مکتبة الآداب، القاهره،1996م
 توماس أرنولد؛ الدعوة إلى الإسلام، ترجمه حسن إبراهیم حسن و دیگران، قاهره، چاپ اول، 1970م
حبیب الجنحانی، الإقطاع فی المجتمع العربی الإسلامی المفهوم والممارسة، مجلة عالم الفکر، کویت، جلد31 ، شماره 2، أکتبر و دسامبر 2002م
حسن منمیة، نشوء الإقطاع فی الإسلام، مجلة الاجتهاد، شماره1، پاییز 1988م  
حسین الداقوقی، الدولة القراخانیة، مجلة المؤرخ العربی،شماره 42-41، سال 16، 1990م
حسین أمین، نظام الحکم فی العصر السلجوقی، مجلة سومر، بغداد، جلد 20، ،1964م
خضر الدوری، لمحات من حیاة طبقة الفلاحین فی العراق الوسیط، مجلة آداب الرافدین، دانشکده ادبیات دانشگاه موصل، شماره2،1971م
الدوری، التکوین التاریخی للامه العربیه، مرکز دراسات الوحده العربیه ،چاپ اول ، بیروت، 1984م
الدوری، نشأة الإقطاع فی المجتمعات الإسلامیة، مجله الاجتهاد، بیروت، شماره1،1988م
سالم بن حمیش، الغزالی بین فکر القطعیات وسیاسة الإقطاع، مجلة الفکر العربی المعاصر،شماره 57-56، شهریور1988م
سعد زغلول، سیاست نامه لنظام الملک الطوسی، مجلة تراث الإنسانیة،جلد 9،شماره 2،بی­تا
سلیمان خرابشة، الإقطاع السلجوقی فی بلاد الشام، مجلة دراسات دانشگاه اردن، جلد  22(الف) ک 1 ،1995م السید الباز العرینی، الإقطاع فی الشرق الأوسط منذ القرن السابع حتى القرن الثالث عشر المیلادی، دراسة مقارنة، سالنامه دانشکده عین شمس ،جلد 4، 1957م
شمس الدین الذهبی،دول الإسلام، تحقیق فهمی محمد شلتوت و محمد مصطفى إبراهیم، الهیئة المصریة للکتاب، قاهره،1974م
شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان ذهبی،سیر أعلام النبلاء، 23 جلد، تحقیق إبراهیم الزیبق ودیگران، مؤسسة الرسالة، بیروت،1990م
شهاب الدین أبی عبد الله یاقوت حموی، معجم البلدان، پنج جلد، تحقیق فرید جندی، دار الکتب العلمیة، بیروت، بدون چاپ، جلد2،
عباس إقبال، الوزارة فی عهد السلاجقة، ترجمه أحمد کمال حلمی، انتشارات دانشگاه کویت،1984م،
عبد الجبار ناجی، دراسات فی التنظیمات العسکریة لجیش التسلط البویهی على الخلافة العباسیة، مجله المؤرخ العربی، سال 13، شماره 33، 1987م
عبد العزیز الدوری، تاریخ العراق الاقتصادی فی القرن الرابع الهجری، مرکز دراسات الوحدة العربیة، بیروت، چاپ سوم،1995م
عبد العزیز الدوری، مقدمة فی التاریخ الاقتصادی، دار الطلیعة، بیروت، بدون چاپ،بی­تا
عبد الهادی محبوبه، رسائل نظام الملک، مجلة معهد المخطوطات العربیة،جلد 7،شماره2، 1961م
عبدالعزیز الدوری، دراسات فی العصور العباسیه المتاخره، چاپخانه سریان، بغداد، 1945م
عبدالمجید أبوالفتوح بدوی، التاریخ السیاسی والفکری للمذهب السنی فی المشرق الإسلامی، دارالوفاء للطباعة والنشر، المنصورة، مصر،چاپ دوم،1988
علیان الجالودی، تطور مفهوم السلطنة وعلاقتها بالخلافة خلال العصر السلجوقی، رساله دکتری چاپ نشده، دانشگاه اردن،1997م
غریغورس أبی الفرج بن آهرون ابن العبری، تاریخ مختصر الدول، تصحیح وتعلیق انطون صالحانی، بیروت، دارالرائد اللبنانی،1933م
غیاث الدین خواندمیر، دستور الوزراء، ترجمه از فارسی­ حربی سلیمان، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ اول،1980م غیداءخزنة کاتبی، الخراج منذ الفتح الإسلامی حتى أواسط القرن الثالث الهجری، مرکز دراسات الوحده العربیه، چاپ اول، 1944م
فؤاد خلیل، الإقطاع الشرقی بین علاقات الملکیة ونظام التوزیع، دار المنتخب،چاپ اول ،1996م
کلود کاهن، تاریخ العرب و الشعوب الاسلامیه، ترجمه بدرالدین القاسم، چاپ اول، انتشارات دارالحقیقه، بیروت، 1972م
کارل بروکلمان، تاریخ الشعوب الإسلامیة، ترجمه نبیه امین فارس ومنیر البعلبکی، چاپ  سوم، دار العلم للملایین، بیروت، 1961م،
کلود کاهن، تطور الإقطاع الإسلامی ما بین القرنین التاسع والثالث عشر، مجله الاجتهاد، شماره 1، 1988م
کمال الدین عمر بن احمد بن جرادة ابن العدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب،11جلد، تحقیق سهیل زکار، دمشق،1988م
گولد زیهر ، العقیدة والشریعة فی الإسلام، ترجمه محمد یوسف موسى، دار الکتاب العربی، قاهره،1951م
مجلة معهد المخطوطات،جلد10،بخش اول،1964م،صص58،174-173
محمد بن سلیمان راوندی، راحة الصدور و آیة السرور فی تاریخ الدولة السلجوقیة، ترجمه ابراهیم شورابی و دیگران، چاپ اول، دارالقلم، قاهره،1960م،
محمد بن عبدالملک همدانی، تکلمه تاریخ طبری، تحقیق آلبرت کنعان، چاپ دوم، چاپخانه کاتولیک، بیروت،1961م
محمد بن علی العمرانی،الانباء فی تاریخ الخلفاء، تحقیق قاسم السامرائی، المعهد الهولندی للآثار المصریه و البحوث العربیه، لیدن، 1973م
محمد بن محمد بن عبد الله یزدی، العراضة فی الحکایة السلجوقیة، ترجمه از فارسی عبد المنعم حسنین وحسین امین، چاپ دانشگاه بغداد، بدون چاپ، 1979م
مصطفى الحیاری، صلاح الدین القائد وعصره،دار الغرب الإسلامی، بیروت، چاپ اول، 1994م نظام الملک الطوسی، سیاست نامه(سیر الملوک)، ترجمه از فارسی یوسف بکار، چاپ2، دار الثقافة، دوحة، قطر،1987م
هاملتون گپ، تفسیر جدید للتاریخ الإسلامی، درکتاب دراسات فی حضارة الإسلام، ترجمه إحسان عباس و دیگران،جاپ دوم،دارالعلم للملایین، بیروت،1974م
هندوشاه بن صخر النخجوانی ، تجارب السلف، مخصوص نظام الملک طوسی،ترجمه از فارسی أحمد ناجی قیسی، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه بغداد،شماره4،1961م،
یعقوب بن ابراهیم ابو یوسف، کتاب الخراج، تحقیق محمد ابراهیم البنا، دارالاعتصام، مصر، بدون چاپ، بی­تا،
یوسف بن قزاوغلی سبط ابن جوزی،مرآة الزمان فی تاریخ الأعیان،جلد 1،بخش 1و2،چاپ دارالمعارف عثمانی،هند،1952-1951م
Barthold, V., Caliph and Sultan, Islamic Quarterly, vol. 7, 1963
Bosworth, C.E. The Coming of the Turks in the Islamic World: the Islamic Civilization 950-1150 Edit, S. Richards,vol.3
Bosworth, C.E., The Political and Dynastic History of the Iranian world (A.D 1000-1217) in Cambridge History of Iran editedby J.A.Boyle, London, vol.5, 1968
Bosworth, E., The Political and Dynastic History of the Iranian World, The Cambridge History of Iran.
Cahen, The Turkish Invasion: The Selchökids: Kenneth M. Setton, A History of the Crusades, London, 1969
Lambton, A. K.S., Landlord and Peasant in Persia, London, Oxford University Press, 1953
 Lambton, A.K.S, The Administration of the Sanjar's Empire, B.S.O.A.S. vol. XX,1957
Lambton, A.K.S., The Internal Structure of the Saljug Empire, in The Cambridge History of Iran, vol.5, edited by J.A.Boyle,Cambridge University Press, 1968
Siddiqi, A.H. Caliphate and Kingship in MedievalPersia, Porcupine Press, Philadelphia, 1977
Watt, M., Islamic Political Thought, Edinburgh University Press, 1968