ملاحظاتی در باب تاریخ‌نویسی شاهزاده‌های قاجاری (مطالعه موردی تاریخ‌نویسی محمودمیرزا)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته دکتری تاریخ اسلام از دانشگاه تهران

چکیده

تاریخ­نویسی ایران در عصر قاجار، حوزه­ای است که به رغم اهمیت آن، تا کنون مورد پژوهش­های شایسته­ و همه جانبه­ای قرار نگرفته است. این خلأ به ویژه در مورد تاریخ­نویسی شاهزادگان قاجاری بیشتر دیده می­شود. محمود میرزا یکی از این شاهزادگان قاجاری بود که چندین متن تاریخی را به رشته تحریر درآورد. این مقاله قصد دارد علاوه بر شناخت ویژگی­های تاریخ­نویسی او در زمینه تکنیک(نقشه) تألیف و هدف تالیفِ دو کتاب تاریخ صاحبقرانی و اخبار محمدی، جایگاه او را در میان تاریخ نویسان دوره نخست قاجاریه و شاهزادگان قاجاری بشناسد. روش این پژوهش بر اساس واکاوی، نحوه چینش و تنظیمِ گزارش­های تاریخیِ متون محمودمیرزا و نیز مقایسه دیباچه­ها و گزارش­های آن­ دو با متون تاریخی معاصر و چند متن از دیگر شاهزادگان قاجار است.
نتیجه نشان داد محمودمیرزا در تنظیم دیباچه­ها، از دو کتاب احسن التواریخِ ساروی و مآثر سلطانیه­ی دنبلی به یک میزان الگوبرداری کرده است. قصد ظاهری و اولیه­ی محمود میرزا در هر دو متن، نگارش دو اثر تاریخی به سبک و شیوه ساده­نویسی و به دور از مغلق نویسی است که چندان موفق نبود. هدف مهم­تر وی، مشروعیت­سازی برای خاندان قاجاریه و پادشاه وقت آن، فتحعلیشاه است که این امر به ویژه در واکنش نویسنده به شکست سنگین حکومت قاجار از دولت روسیه دیده می­شود. با این وجود، شیوه­های مشروعیت­سازی در این دو متن، متفاوت از هم انجام شده است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Some Considerations on Historiography of Qajar Princes (Case Study of Mahmoud Mirza's Historiography)

نویسنده [English]

  • Maryam Azizian
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، اکسیر التواریخ ، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، ویسمن، 1370
امامقلی، نسب­نامه ایل قاجار، نسخه خطی، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تلخیص ذبیح الله علیزاده اشکوری، تهران فردوس،1384
بهمن میرزا قاجار، تذکره محمد شاهی، نسخه خطی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، به شماره 10ب ادبیات
جلالی، نادره؛ "رسالات محمودمیرزا قاجار"، آینه میراث، ش 12، بهار80
خالندی، انور؛ "جستاری در نسخه خطی تذکره السلاطین محمود میرزا قاجار"؛ فصلنامه پیام بهارستان؛ سال 4؛ شماره 14؛ زمستان1390
خاوری شیرازی، میرزا فضل الله، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح ناصرافشار فر، تهران، سازمان چاپ وا نتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، 1380؛ 3جلد
دیوان بیگی شیرازی، سید احمد، حدیقه الشعرا، به تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، زرین، 3 جلد ،1366
رستگارفسایی، منصور، انواع نثر فارسی، تهران، انتشارات سمت، زمستان 1380
زرگری نژاد، غلامحسین؛ "خاوری شیرازی و تثبیت مکتب تاریخ نویسی استرآبادی"، مجله تاریخ: ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی. سال دوم، شماره یکم، سال 1380
سالور، سیما، "تاریخ­نویسی شاهزادگان قاجاری، نمونه­ای از نسب­نامه ایل قاجار، نمونه­ای از تاریخ­نویسی"؛ پیام بهارستان؛ دوره2؛ سال2؛ شماره7؛ بهار1389
صفت گل، منصور، "تحول و تکامل تاریخ نویسی عمومی در ایران عصر صفوی؛ با تاکید بر خلد برین(سال­های1165-1038هـ.ق)"، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره59؛ شماره188؛ سال 1387
قدیمی قیداری، عباس؛ تداوم و تحول تاریخ­نویسی در ایران عصر قاجار؛ تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام؛ 1393
کویین، شعله.ای، تاریخ نویسی در روزگار فرمانروایی شاه عباس صفوی، ترجمه منصور صفت گل، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1387
لسان الملک سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به تصحیح وحواشی محمد باقر بهبودی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 4جلد، 1344
لسان الملک سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به اهتمام جمشید کیان­فر، تهران، اساطیر،  1374
محمود میرزا قاجار، مقصودجهان، به تصحیح هارون وهومن، تهران، گوهر منظوم، 1384
محمود میزا قاجار، سفینه المحمود، تصحیح وتحشیه عبدالرسول خیام­پور، تبریز، موسسه تاریخ وفرهنگ ایران، 1346
محمودمیرزا، اخبار محمدی، نسخه خطی، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، نسخه شماره2، به شماره بازیابی:10578-5
محمودمیرزا،  تاریخ صاحبقرانی، نسخه خطی،کتابخانه ملی جمهوری ­اسلامی ایران، شماره بازیابی2534ف
محمودمیرزاقاجار، تذکره السلاطین، نسخه خطی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران؛ شماره بازیابی 7415
میرزا مهدی خان استرآبادی؛ جهانگشای نادری؛ مصحح سید عبدا... انوار؛ تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ 1377ش
دنبلی، عبدالرزاق بیک؛ مآثر السلطانیه(تاریخ جنگ­های ایران و روس) و ضمیمه تاریخ جنگ­های دوره دوم از تاریخ ذوالقرنین؛ مصحح غلامحسین زرگری­نژاد؛ تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ 1377ش
غفاری، ابوالحسن؛ گلشن مراد(تاریخ زندیه)؛ مصحح غلامرضا طباطبایی مجد؛ تهران: زرین؛ 1369
ساروی، محمد فتح الله بن محمد تقی، احسن التواریخ(اخبار محمدی)؛ به اهتمام غلامرضا مجد، تهران، امیر کبیر، 1371
جهانگیر میرزا؛ تاریخ نو(شامل حوادث دوره قاجاریه از سال1240 تا1267قمری)؛ به اهتمام عباس اقبال آشتیانی؛ تهران: کتابخانه علی اکبر علمی و شرکاء؛ شهریور 1327ش